ЯҢАЛЫКЛАР

«Ленинград блокадасы» темасына багышланган чираттагы очрашу Петровка Завод урта гомуми белем бирү мәктәбендә узды. Лекция барышында укучылар архив документлары белән расланган күп кенә яңа фактларны белделәр. Шулай ук аларга Ленинградтан безнең районга эвакуацияләнгән балалар исемлеге булган чын документ белән танышу мөмкинлеге бирелде. Шул исәптән музей фондларында әлеге вакыйга белән бәйле уникаль хатирәләр белән дә таныштылар.

18 гыйнварда илебез тарихындагы иң әһәмиятле даталарының берсе — Ленинград блокадасының өзелүен билгеләп үтә. 2023 елда әлеге вакыйгага 80 ел тула. Сарман гимназиясе укучылары белән бүгенге очрашу нәкъ менә шул темага багышланды.

Ленинград оборонасы Россия тарихына искиткеч фаҗигале һәм шул ук вакытта чиксез сабырлык, батырлык һәм ныклык тулы вакыйга буларак мәңгегә язылган. Төньяк башкаланы камап алу 1941 елның 8 сентябреннән башлана һәм 872 көн дәвам итә.

Узган еллардагы вакыйгалар безнең район тарихында да эз калдырды, чөнки 266 бала Сарман районына эвакуацияләнгән. Эвакуацияләнгән балаларның бер төркеме Сарман авылының, 1937 елда төзелгән, беренче таш мәктәбе бинасына урнаштырыла (бүгенге көндә ул Аграр көллият бинасы).  1941 елның 2 декабрендә ясалган докладта болай диелән: «Барлык район оешмалары, транспорт чаралары белән берлектә, балаларны төяү урынына җылы кием, аяк киеме һәм икмәк алып килделәр. Балаларны транспортлау мәсьәләсендә Сарман районы Башкарма комитеты аеруча зур кайгыртучанлык күрсәтте, ул юлда вакытта барлык балаларны да артыгы белән җылы әйберләр, аяк киеме һәм икмәк белән тәэмин итте».

Еллар безне шул куркыныч һәм авыр еллардан никадәр ерак алып китсәләр дә, илебез өстенә төшкән сынау, халкыбызның батырлыгы, ныклыгы һәм тугрылыгы турында онытырга хакыбыз юк.

Декабрь башында ике мөһим һәм истәлекле дата бар: 3 декабрьдә илебез Билгесез солдат көнен, ә 9 декабрьдә Ватан Геройлары көне билгеләп үтә.

Музейда шундый традиция барлыкка килде, әлеге мөһим даталарга багышланганочрашуларга  Бөек Ватан сугышында һәлак булган солдатларны эзләп табуда зур эш башкаручы кунакларны чакырырга тырышабыз. Быел алар - Зәй шәһәренең «Гвардия» хәрби-патриотик эзләнү клубы җитәкчесе Никофоров Виктор Михайлович һәм әлеге клубның активистлары Уразайкин Виктор белән  көллият студентлары- Виктория һәм Валентина.

Очрашу барышында Виктор Михайлович отряд эшчәнлеге, казу эшләре барышында күпме хәбәрсез югалган кеше табылуы турында сөйләде.

Ләкин җәсәдне табып та, күпчелек очракта солдат медальоннары тутырылмау сәбәпле солдатның кем икәнен тәгаенлау мөмкин булмый. Кай очракта солдат белән документлар, яки мәгълүматы тутырылган медальон тапкан очраклар да була икән. Шудый бер очрак турында безгә дә сөйләделәр: «Солдат җәседе таптык, гомеренең соңгы минутларында ул үзенең автоматын күкрәгенә кыскан булган, аркасында чыбыклы катушка бар иде, элемтәче тапканыбызга һич бер шигебез юк иде. Акрынлап җирне тикшерә, кырыйларын чистарта башлагач, исем, фамилия, әтисенең исеме, адресы күрсәтелгән медальон табыла. Аннары база буенча тикшергәч, чыннан да хәбәрсез югалган дип саналган элемтәче була. Аның туганнарын табу өчен күп вакыт кирәк булды. Кече кызын таптык, ул безгә әтисенең эзләү тарихын сөйләде. Әтисе фронтка киткәндә, аңа нибары өч яшь була, шуңа да карамастан, соңгы тапкыр кулына алуын хәтерли. Сугыштан соң алар аның кире кайтуын көтәләр, чөнки күмү турында кәгазь булмый, шуңа өметләре була әле. Ләкин могҗиза булмый, алар 57 ел дәвамында үтенечләр язаар, ләкин барысы да уңышсыз була. Ахыр чиктә, бу үтенечләрнең берсенә җавап килгән, аңа әтиләренең әсирлеккә эләгүе, Германиягә алып кителүе һәм анда фашистларга эшләве ачыкланган. Башкача әйткәндә, бу кәгазь әтиләрен Ватанны сатучы дип  дәлилләгән. Бу гаилә кичергәннәрне күз алдына китерү кыен. Ә бит әлеге солдат, командование боерыгын үтәп, яуда батырларча һәлак булган. Бу көнне без хәбәрсез югалган кешене генә табып калмадык,гаиләгә аның намуслы исемен кайтардык».

Чара ике мәктәптә: Сарман гимназиясендә һәм Сарман урта гомуми белем бирү мәктәбендә узды. Укучыларга кулларына автоматлар, пулемет, фляжка, каска һәм башка бик күп әйберләрне алырга мөмкинлек бирелде, бу казу эшләре вакытында эзләүчеләр тарафыннан табылган сугышның җансыз шаһитлары иде, алар арасында пыяла солдат фляжкасы кебек уникаль экспонатлар бар. Укучыларның эзтабарлар эшчәнлеге, эзләнү клубында ничек катнашырга, теге яки бу предмет турында сораулары күп булды.

Эзләнүчеләргә малайларны гына алалар дип уйламагыз, командада кызлар да бар, аларның икесе-Валентина һәм Виктория-очрашуга килде. Патриотик клубка алар беренче ел гына йөриләр. Үзләре әйтүенчә беренче казу экспедицияләренә бару өчен түземсезлек белән алдагы язны көтәләр икән.

Очрашудан алган тәэсирләрне сөйләп тә, сүзләр белән дә әйтеп булмый. Бу очрашу халкыбызның Ватан тынычлыгы, җиңү өчен бәяләп бетергесез бәя бирүен тагын бер кат искә төшерде.

Алдагы язмабызда әйткәнебезчә, бездә кунакта Ләке авылының җыр сөюче, уңган, чибәр кызлары кунакта булдылар. Алар “Они защищали отчий дом“ проектының төп, интерактив өлешендә катнаштылар. Чарадан соң, арып, талып бетсәләр дә: ”Апа, безнең кичке концертка кадәр әле тагын вакыт бар”,- диделәр. Бала кешенең буш вакытын файдалы үткәрергә омтылуына һич каршы килергә ярамас дип, гәрчә эш сәгатебез чыккан булса да, без аларга шушы проект кысаларында оештырылган “Они сражались за Родину” циклыннан видеоязма карарга тәкъдим иттек. Алдагы юллар Бөек Ватан сугышы ветераны, авылдашыбыз, Дәүләтова Камал апаның сугыш еллары хәтирәләреннән бер өзек.

“Сугышка эшелон белән барабыз, күрәбез шәһәрләр җимерелеп беткән бөтенләй, йортларның стеналары юк. Шулай барганда вагоннар янына балалар йөгереп киләләр. Аларны күз алдына китерсәм, әле хәзердә күңел тула. Әй, мескенкәйләрем ипи юк бит. Үзебезгә дә сохари гына бирәләр. Шул сохариларны аларга өләшеп бетерә идек. Кайда яшисез дип сорыйбыз, үзләренең йортлары янында землянкалар казып кергәннәр, шунда яшиләр икән. Мескенкәйләрем үзләре елыйлар, узләре сөенәләр, кулларын сузып ипи көтәләр. Үзебез ач калсак калдык, ләкин бөтен сохарины аларга өләшеп бетерә идек...”

Камал апа турында бу видеоязманы төшергәндә сугыш бетүгә 70 ел иде инде, ләкин ач-ялангач балаларның кулларын сузып поезд вагоны янында торулары бүгенгедәй исемдә дип, сөйләгән чагында тавышлары калтырап, күзеннән яшьләр тамды. Онытырлык та түгел...

Сугыш беркемне дә аямаган, солдатларны да, гади халыкны да, хатын-кызлар белән балаларны да. Ләкин тыл да, фронт та бердәм булып, кешеләр бер-беренә ярдәм итеп, Камал апалар сыман соңгы сохари сыныгы белән бүлешеп илебез җиңү яулады. Сугышның никадәр авыр булуы Камал апаның шушы берничә җөмләсеннән үк билгеле.

“Үткәннәрне катлап тору кирәкме”,- диючеләр булыр, тик үткәнен белмәгән халыкның киләчәге, бүгенге тормышының кадере юк. Шуңа күрә нинди генә чара үткәрсәк тә, үсеп килүче буынга бүгенге киң, мул, ипигә тамаклары туеп яшәгән тормышның кадерен белергә кирәген, аларның иң зур һәм җаваплы эшләре уку икәнен, үсеп җитеп илебезнең  чын шәхесләре булу аларның төп максатлары булырга тиешлеген аңлатырга тырышабыз.

“Они сражались за Родину” циклы кысаларындагы очрашуыбызның чираттагысы, 18 яше тулуга фронтка китеп, Җиңү яулап кайткан ветераннарыбызның берсе –Валиев Мирзаһит абыйга багышланган иде. Дөресен генә әйткәндә, вакытында ветераннарыбыз  белән шушы видеоларны төшерүне оештыруыбызга сөенеп туя алмыйбыз. Чөнки әле берничә ел элек кенә укучылар янына очрашуларга ветераннар үзләре килә алган булса, бүгенге көндә андый мөмкинлек бөтенләй юк диярлек. Бүгенге көндә Мирзаһит абый да инде арабызда юк, әмма видеоязма аның яшьлеге турында, дәһшәтле сугыш хакында булган хәтирәләрен бүген дә саклый...

Башта аларны алты айга якын Горький өлкәсенең  Богородский шәһәрендә автомәктәптә укыталар. 1943 елның салкын буранлы кышкы бер көнендә 80 машинаны, эшелон белән, Орел ягына җибәрәләр. Гвардия сержанты Мирзаһит Вәлиев хезмәт иткән икенче удар танк армиясенең 62 девизиясе 49 полкы сафтан чыккан танк, машиналарны ремонтлау белән шөгыльләнә, фронтны пушкалар, снарядлар, ягулык-майлау материаллары, азык-төлек белән тәэмин итә.Нинди генә юллар үтми дә, нинди генә бәрелешләрнең шаһиты булмый. “Варшаваны азат иткән өчен”, “Берлинны алган өчен”, “Германияне җиңгән өчен”, “Батырлык өчен” һәм “Георгий Жуков” медальләре белән бүләкләнә.

Туган авылына бары 1947 елның апрелендә генә кайта.Сугыш беткәннән соң да әле ике ел Германиянең Нейруппен шәһәрендә хезмәт итә.

Без бу видео язманы төшергәндә Мирзаһит абый, кызганычка каршы сукыр иде инде. Ләкин, сезнеңчә бәхет нәрсәдә дигән сорауга ул болай дип җавап биргән иде: “Сугыш афәтләреннән исән-сау туган ягыма кайтып яши алу, бүгенге картлык көнемдә балаларымның кадер-хөрмәтен тоеп яшәү чиксез олы бәхет”. Чыннан да, бәхет уңышлар данәсеннән генә дә тормый, аны үлчәүләргә дә салып үлчәп булмый икән. Әмма, илебез имин, тыныч булганда без барыбызда бик бәхетле бит. Әңгәмә барышында, Сарман урта гомуми белем  бирү мәктәбенең 10 сыйныфлары укучыларына, нәкъ менә шушы фикерләрне җиткерергә тырыштык.

«Они защищали отчий дом» проекты турында сөйләгәндә, иң беренче чиратта, әлеге проектның төп максатын күрсәтеп, укучыларда патриотизм хисе формалаштыру, аларны патриотик тәрбия буенча актив эшчәнлеккә җәлеп итү юлы белән актив тормыш позициясе булдыру икәнен ассызыклыйсы килә. Заманча технологиялар чорнап алган яшь буынны ничек кызыксындырырга соң... Әлбәттә аларга үзләрен яңа рольләрдә тоеп карау мөмкинлеге бирергә кирәк.

Бүгенге көндә без интерактив эш ысулларын сайлыйбыз, чөнки үз тәҗрибәбез күрсәткәнчә, нәкъ менә шушы юнәлеш балалар белән эшләүдә нәтиҗәле. Балалар чараның актив катнашучылары булганда, аларда тирән тәэсирләр кала.

Бөек Ватан сугышы һәм туган якны өйрәнү музееның чираттагы кунаклары Сарман урта мәктәбенең "Юнармеец" хәрби-патриотик клубы балалары иде. Укучыларның активлыгы, фикер алышулары безне бик сөендерде. Көбә күлмәген киеп карау үзе бер олы вакыйга булды. Плащ- палатка җыю, аяк чолгавын урау да беренче карашка гына гади кебек тоелган булып чыкты.  Әмма балалар шулкадәр тату, бердәм булып эшләделәр, куелган максатларның дөрес чишелешен таптылар. Бу тормышта төрле яклап белемле булуның никадәр зарур икәнен аңладылар, чөнки теләсә нинди вак-төяк, гади нәрсәләрдә җибәрелгән хата куелган максатка ирешергә комачауларга мөмкин. Кызлар да читтә калмады, алар көбә күлмәк белән шлемны да, совет солдаты формасын да киеп, боларның барсын да киеп кенә йөрү дә никадәр авыр булуына инандылар. Әйе, көбә күлмәкле баһадирлар үткәндә калды, әмма безнең көннәрдә дә солдат экипировкасы җиңел түгел, бу физик әзерлекнең мөһимлеген аңлата.

Сугыш, күп гасырлык тарихыбызның кайсы гына чорында барса да, солдатлар һәм сугышчылар өчен генә түгел, ә тылда калучылар өчен дә бик авыр сынау булганына аерым басым ясадык. Тыныч күк йөзенә караган саен, гомерләре бәрабәренә җиңү яулаган илебез улларының хәтерен яңартсак иде, чөнки хәтер безнең иң зур хөрмәтебез, бурычыбыз.

Чираттагы очрашуыбыз “Они защищали отчий дом” проекты кысаларында “Они сражались за Родину” дип исемләнгән чаралар циклына багышланган иде.  Үсеп килүче буын Бөек Ватан сугышы турында тарих битләреннән, төрле фильмнардан, әңгәмәләрдән ишетеп кенә белә. Кызганычка каршы, хәвефле елларны кичереп, сугыш кырыннан исән әйләнеп кайткан ветераннарабыз рәтләре елдан ел сирәгәя. Элегерәк ветераннар белән һәрдаим очрашулар оештырылып торса, бүген андый мөмкинлек бөтенләй юк диярлек.

Ләкин Бөек Ватан сугышы һәм туган якны өйрәнү музее фондларында уникаль видеоязмалар саклана. Әлеге видеоязмаларда ветераннарабыз сугыш еллары истәлекләре, үз күзләре белән күргәннәре, башларыннан кичкәннәр белән уртаклашалар. 

Сарман гимназиясенең 6А сыйныфы укучылары игътибарына райондашыбыз,  Бөек Ватан сугышы ветераны, Хамитов Гыйлмөхәммәт Зиятдин улының истәлекләре тәкъдим ителде. Гыйлми бабай (үзенә шулай дәшәргә кушарга иде ул) бүген безнең арабызда юк, бары тик шушы видеоязмада гына һаман да елмаеп тора. Укучылар өчен мондый чаралар бик мөһим, чөнки сугыш, тыл ветераннарына хөрмәт, ватанпәрвәрлек хисләре Гыйлми бабай кебек Җиңү язын якынайткан батыр йөрәкле кешеләр үрнәгендә тәрбияләнергә тиеш. Без, тыныч тормышта яшәүчеләр, алар алдында түләп бетермәслек  бурычлы.

Очрашуыбызны йомгаклап һәрвакыттагыча кечкенә генә әңгәмә ясадык. Һәм сөйләшү барышында “Ә ни өчен без ветаннарыбыз хакында хәтерне сакларга тиеш соң, әллә кайчан үткән  вакыйгалар бит инде ул?” дигән сорауга “Чөнки алар булмаса, без бүген булмас идек” дигән җавапны ишетү чиксез сөенечле, рәхәт булды. Димәк, үсеп килүче буын дөрес фикердә, дөрес юнәлештә тәрбияләнә, димәк, үткәргән чаралар, очрашуларның, төрле яклап алып барылган күмәк тәрбия эшенең нәтиҗәсе бар.

Патриотик аңны формалаштыруда төп рольне, әлбәттә, гаилә һәм мәктәп башкара. Ләкин бу юнәлештә эш күпкырлы булырга тиеш. Нәкъ менә шуңа күрә музейда үсеп килүче буынга патриотик тәрбия бирү буенча актив эш алып барыла, уникаль проектлар тормышка ашырыла. Шуларның берсе - Президент грантлары бәйгесе җиңүчесе - «Они защищали отчий дом» проекты.

Балалар өчен интерактив чаралар бик кызыклы, алар барлык биремнәрдә үзләре катнашалар, бер-берсенә һәрвакыт ярдәм итәргә әзерләр. Чираттагы кунакларыбыз, Сарман гимназиясенең 6а сыйныф укучылары да кызыксынучан һәм тапкыр булдылар.

Катнашучыларга баһадирларның көбә күлмәген, бармицалы шлемны кияргә, кулларына калкан алырга, ук белән җәя тарттырып карарга һәм башка бик күп нәрсәләр белән танышырга  мөмкинлек бирелә. Әлбәттә, Бөек Ватан сугышы чорына аерым игътибар биреп, шул авыр елларда районыбыз тормышында булган вакыйгалар турында сөйлибез, совет солдаты киемнәре, портянкалар чолгау тәртибе белән таныштырып, плащ-палатка җыябыз. Һәм һәрвакыт балаларның фикерләрен тыңлап, алга таба теге яки бу мәсьәлә буенча фикерләшеп, дөрес нәтиҗәләр ясыйбыз.

Һәрвакыттагыча вакыт сизелмичә дә үтә һәм һәр чара азагында "Сезгә ошадымы?!"дигән сорауга балаларның дәррәү «Әйе!!!» диюләре, башкарган эшнең нәтиҗәле булуын, чираттагы план чарасы гына түгел икәнен раслый. Һәр очрашу, һәр лекция, нинди генә темага булса да, без һәрвакыт балаларга әти-әнине, дусларны, укытучыларны, мәктәпне, хәтта яшәгән урамны, туган авылны, туган якны, үзең яшәгән дәүләтне бәяләргә, яратырга һәм хөрмәт итәргә кирәклеген җиткерәбез.

Татар халкының чиксез бай тарихи-мәдәни мирасы бар. Аны үсеп килүче буынга тапшыру - безнең бурычыбыз. Музейда үтә торган “Мирас  угы” проекты татар халкының тарихын, мәдәниятен өйрәнүгә багышланган. Бүген безгә Күтәмәле мәктәп яны лагеренда ял итүче балалар килде.  Тарихны уеннар, риваятьләр, әкиятләр аша  өйрәнү бик кызыклы. Идел буе Болгар дәүләте, Казан ханлыгы  буенча “сәяхәт иткәндә” балалар бик күп тарихи фактлар, риваятьләр белән таныштылар, үзләре өчен яңа төрле һөнәрләр ачтылар. Кызлар “зәркәнче” булып, “кыйммәтле” ташлардан, энҗе – мәрҗәннәрдән муенсалар, беләзекләр ясадылар, туку станында палас тукыдылар. Малайлар исә тимерче һөнәрен үзләштерделәр, эш һәм сугыш кораллары белән таныштылар. Сәяхәт ахырында укучылар махсус ясалган пазллардан карта җыйдылар. Әлеге проектның максаты - балаларда кечкенәдән үк туган  якка, туган телеңә мәхәббәт уяту; үз илең, халкыңның батырлыгы, каһарманлыгы белән горурлану  хисләре тәрбияләү.

Әлеге интерактив чара Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты грантлары конкурсында җиңүче “Мирас угы” проектын гамәлгә ашыру кысаларында үткәрелде.

Татар халкының чиксез бай мәдәни һәм тарихи мирасы бар. Аны үсеп килүче буынга тапшыру - безнең бурычыбыз. Музейда үтә торган “Мирас  угы” проекты татар халкының кыйммәтләре, туган як тарихы белән танышу һәм өйрәнүгә багышланган. Бүген безгә Петровказавод урта гомуми белем бирү мәктәбенең 4 нче сыйныф укучылары килде.  Тарихны уеннар, риваятьләр, әкиятләр аша  өйрәнү бик кызыклы. Идел буе Болгар дәүләте, Казан ханлыгы  буенча “сәяхәт иткәндә” укучылар бик күп тарихи фактлар, риваятьләр белән таныштылар, үзләре өчен яңа төрле һөнәрләр ачтылар. Кызлар “кыйммәтле” ташлардан, энҗе – мәрҗәннәрдән муенсалар ясап, зәркәнче булдылар. Малайлар исә тимерче һөнәрен үзләштерделәр, эш һәм сугыш кораллары белән таныштылар. Ә менә чүлмәкчелек малайларны да, кызларны да кызыктырды. Сәяхәт ахырында укучылар махсус ясалган пазллардан, кунакта булган шәһәрләр буенча карта җыйдылар. Әлеге проектның максаты - балаларда кечкенәдән үк туган  якка, туган телеңә мәхәббәт, үз илең, халкыңның батырлыгы, каһарманлыгына горурлык  хисләре тәрбияләү.

Чараны йомгаклап укучыларга, белемнәрен тагы да баету максатыннан,  “Татар дөньясы” китабын тапшырдык.

Әлеге интерактив чара Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты грантлары конкурсы җиңүче “Мирас угы” проектын гамәлгә ашыру кысаларында үткәрелде.